Poetyckość polskiej ziemi. Sztuka pejzażowa Józefa Szermentowskiego Połowa XIX wieku była dla sztuki czasem intensywnych przemian. Po okresie romantyzmu, który dominował w literaturze i sztukach wizualnych pierwszej połowy stulecia, coraz wyraźniej zaznaczał się nurt realistyczny. Artyści zaczęli odchodzić od idealizacji i patosu, szukając inspiracji w codziennym życiu, pejzażu ojczystym oraz prawdzie obserwacji. Realizm w Polsce, będącej wciąż pod zaborami, zyskał wymiar szczególny. Oprócz uniwersalnej potrzeby ukazywania prawdy, odzwierciedlał także dramatyczne doświadczenia historyczne – upadek powstania listopadowego i ciężar życia pod zaborami. Artyści zwracali się ku pejzażowi ojczystemu i scenom rodzajowym, by poprzez obraz zachować pamięć o kraju i jego ludziach. Twórczość Józefa Szermentowskiego doskonale wpisuje się w duch tej epoki, a jego dzieła do dziś pozostają świadectwem wrażliwości na naturę i człowieka. Józef Szermentowski uznawany jest za najwybitniejszego pejzażystę swojej generacji. Dzięki wsparciu kieleckiego kolekcjonera i mecenasa Tomasza Zielińskiego, który finansował wykształcenie artysty od nauki w gimnazjum począwszy, aż po studia w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (1853–1857), mógł rozwinąć swój talent. Uczył się u Franciszka Kostrzewskiego i Aleksandra Kokulara. Kluczowy dla rozwoju jego sztuki był pobyt we Francji od 1860 i kontakt z barbizończykami, międzynarodową grupą artystów malujących realistyczne pejzaże o romantycznej aurze. Kładli oni nacisk na bezpośrednie studium natury i to im Szermentowski zawdzięczał skupienie się w swoich pracach na świetle i ulotnej atmosferze chwili. Pejzaże Szermentowskiego niosą w sobie głęboki ładunek emocjonalny. Malował polską wieś, rozległe równiny, wąwozy i zakątki przyrody, oddając ich charakter bez idealizacji. W obrazach tych widać fascynację grą światła, zmiennością pór dnia, nastrojem natury. W realizmie artysty pejzaż staje się nie tylko rejestracją krajobrazu, ale także metaforą trwania narodowej wspólnoty – w świecie pozbawionym wolności politycznej przyroda pozostawała obszarem niepodległym, niosącym poczucie ciągłości i zakorzenienia. Doskonałym przykładem malarstwa pejzażowego Szermentowskiego jest prezentowana w katalogu praca „Brzeg lasu”, prezentowana na wystawie pośmiertnej artysty w 1877. Kompozycja ukazuje fragment leśnego krajobrazu, ukazanego w realistyczny, a zarazem poetycki sposób. Kompozycja skupia się na partii drzew i skał, przez które przebija światło, rozjaśniając zielenie runa i tworząc kontrast wobec ciemniejszych partii lasu. W tle majaczą zarysy gór, pogrążone w niebieskawej mgiełce, co potęguje wrażenie głębi. Artysta, zgodnie z zasadami realizmu, oddaje szczegółowo charakter natury – nierówne głazy, miękkie plamy mchu, smukłe sylwetki drzew. Jednocześnie potrafi wydobyć nastrój miejsca: ciszę, spokój i pewną kontemplację. Obok pejzaży, istotną część twórczości Szermentowskiego stanowią sceny rodzajowe. Artysta wielokrotnie przyglądał się pełnemu trudów życiu najniższych warstw społecznych. Nie krytykował i nie oceniał. Próbował dać poprzez swoją sztukę obiektywny i realny obraz chłopskiej rzeczywistości. Podobnie jak francuscy malarze, bracia Le Nain, pokazywał, pomimo biedy i niedostatku, polskiego chłopa jako postać dumną i wielką. Postacie nie dominują jednak nad krajobrazem, lecz współistnieją z nim w harmonii. W pracach artysty chłop idący drogą, kobieta z dzieckiem czy pasterz na tle pól są częścią większego świata, w którym natura odgrywa rolę nadrzędną. W tym tkwi zarówno realizm, jak i poetyckość jego wizji. Tak dzieje się w bodaj najbardziej znanym dziele malarza – w „Pogrzebie chłopskim” (1862, Muzeum Narodowe w Warszawie), w którym pod kościelnym murem można zauważyć ojca wraz z dzieckiem, zadumanych nad trumną oczekującą do wyjazdu na cmentarz. Twórczość Szermentowskiego była wysoko ceniona już za jego życia. Krytycy podkreślali, że jest pierwszym polskim malarzem, który uczynił pejzaż pełnoprawnym tematem, nie gorszym od scen historycznych czy religijnych. Wpisuje się on w nurt europejskiego realizmu, ale równocześnie pozostaje głęboko zakorzeniony w polskiej tradycji i doświadczeniach historycznych. Jego obrazy są pomostem między romantyczną wrażliwością a nowoczesnym pojmowaniem sztuki jako dokumentu życia i przyrody.