„Myśl, która doprowadziła mnie do zrobienia tej pracy, dotyczyła samej racjonalności, która jest podstawą systemu klocków Lego, a która wydała mi się przerażająca: nie można z tych klocków zbudować nic, na co nie pozwala precyzyjny, racjonalny system”. Zbigniew Libera, [w:] Karol Sienkiewicz, „Zatańczą ci, co drżeli. Polska sztuka krytyczna”, Warszawa 2014 „Lego. Obóz koncentracyjny” Zbigniewa Libery to jedna z najgłośniejszych i najbardziej wymownych realizacji polskiej sztuki krytycznej lat 90. Praca formalnie przypominająca zestaw klocków dla dzieci przedstawia miniaturowy model obozu koncentracyjnego zbudowany z oryginalnych klocków Lego. Baraki, wieże strażnicze, wagony i figurki układają się tu w drastyczną opowieść, której siła polega właśnie na zderzeniu formy infantylnej z treścią historycznie traumatyczną. Projekt powstał dzięki wsparciu Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, które pozyskało klocki z polskiego oddziału firmy Lego na potrzeby artystów przygotowujących wystawy. Równolegle z Liberą z materiału tego skorzystał również Marek Kijewski, tworząc własną, niezależną realizację. Jednak to praca Libery – opatrzona napisem: „This work of Zbigniew Libera has been sponsored by Lego” – wywołała gwałtowną reakcję. Po prezentacji projektu centrala firmy Lego zaprotestowała i podjęła działania prawne, które ostatecznie zostały wycofane po interwencji duńskich mediów i środowisk opiniotwórczych. Integralną częścią dzieła są rysunki ukazujące plastikowe figurki Lego rzucające cienie: ich niewinne głowy zamieniają się w trupie czaszki, ręce w szpony, a ciała w sylwetki przypominające demony. W ten sposób Libera podważa przejrzystość języka wizualnego i pokazuje, jak łatwo kultura wizualna może stać się nośnikiem przemocy – nie przez jawne obrazowanie, lecz przez estetyzację i mechanizmy uproszczenia. W odróżnieniu od muzealnych inscenizacji, które oferują odwiedzającym emocjonalne doświadczenie grozy, Libera nie odwołuje się do empatii, lecz do refleksji. Zestaw Lego nie służy tu jako narzędzie edukacyjne, ale forma krytyki: nie opowiada o historii, lecz demaskuje język, za pomocą którego ją przedstawiamy. W tym sensie praca staje się narzędziem poznania – nieprzyjemnym, zimnym, ale niezwykle skutecznym. Choć po powstaniu praca „Lego. Obóz koncentracyjny” nie od razu znalazła miejsce w polskich zbiorach instytucjonalnych, dziś stanowi część kolekcji Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie oraz funkcjonuje w obiegu międzynarodowym – była prezentowana w Jewish Museum w Nowym Jorku, a także w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie. Jej obecność w prestiżowych zbiorach nie tylko potwierdza rangę tej pracy, ale również pokazuje, że sztuka współczesna – jeśli podejmuje temat zagłady – musi mierzyć się nie tylko z treścią, lecz przede wszystkim z formą. Libera nie rekonstruuje przeszłości. Pokazuje, że również to, czym się posługujemy, by ją przedstawiać – obrazy, znaki, estetyczne klisze – wymaga nieustannej rewizji. I że największa siła krytyczna nie zawsze płynie z krzyku, ale z precyzyjnego, chłodnego gestu.