PEJZAŻE POZA CZASEM Oferowany w katalogu aukcyjnym „Pejzaż podhalański” z 1922 pochodzi z początku najlepszego okresu twórczości Rafała Malczewskiego. Mieszkający od 1917 w Zakopanem malarz uczynił krajobraz tatrzański motywem przewodnim w swojej twórczości z lat dwudziestych i trzydziestych. Na swoich płótnach prezentował poetycki, prowincjonalny świat rzeczy małych i błahych, w którym ludzie odgrywali mało znaczące role. To głównie przyroda oraz magnetyzm gór inspirowały artystę. W krajobrazach z Podhala uwidacznia się jego zamiłowanie do gór, ich pięknej, ale również i niebezpiecznej, natury. Rafał Malczewski był bowiem zapalonym taternikiem, a także miłośnikiem i propagatorem narciarstwa profesjonalnego. Ukierunkowanie malarza na czysty pejzaż pojawia się na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku. Latem 1924 na Wystawie obrazów Towarzystwa „Sztuka Podhalańska” pojawiły się trzy prace o tej tematyce, które zwróciły uwagę Karola Kwaśniewskiego: „Malczewski Rafał wystawił trzy płótna – wszystkie są wielce interesujące i niebanalne. ‘Osiedle na tle gór’, dekoracyjnie ujęte, ma dużo kolorytu i ciepła – ‘Schadzka nad potokiem’ daje bajecznie pojęty ruch fali. Najlepszy jest jednak ››pejzaż‹‹, mniej może nowocześnie, ale więcej artystycznie ujęty” (cyt. za: Rafal Malczewski i mit Zakopanego, tom 1, red. Dorota Folga-Januszewska, Olszanica 2006, s. 140). Zachodzi wówczas zmiana w tematyce obrazów oraz wykształca się w pełni niezależny „styl Malczewskiego”. Artysta, tworzący dotychczas głównie sceny figuralne o humorystycznym zabarwieniu i przedstawienia małych miasteczek, zwrócił swoje zainteresowanie w kierunku malarsko konstruowanego pejzażu. Jeśli umieszczał w nim sylwetki ludzi, domów czy zwierząt, to tylko dla urozmaicenia kompozycji. Głównym elementem budującym kompozycję stały się natomiast autonomiczne pola barwne. Powstaje wówczas cała grupa krajobrazów bardzo czystych, w których malarz łączy wymyślone i istniejące plenery. Niejednokrotnie bawi się w nich przestrzenią i perspektywą, a także wprowadza wewnętrzny koloryt kompozycji, który niekoniecznie odpowiada charakterystycznym barwom dla danych pór roku. W ten sposób tworzy nowy motyw „pejzażu poza czasem”. Rafał Malczewski starał się chwytać najbardziej nieuchwytną cechę górskiego pejzażu, mianowicie jego zmienność w różnych stanach pogodowych. Studia pogody i zjawiska atmosferyczne w różnych porach roku były tym, co go w krajobrazach tatrzańskich najbardziej pociągało. Czasem słońce prześwietlało kompozycję, nadając pomarańczowy blask brzegom stawu oraz pasmu gór w oddali, innym razem szare chmury wróżyły nawałnice. Doskonałym studium słońca przedzierającego się przez wiosenne chmury jest „Pejzaż przedwiosenny” („Snop światła”) z Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, zaś w „Deszczu” („Wiosna”) z kolekcji prywatnej (depozyt w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem) malarz z niezwykłą siłą oddał gwałtowną ulewę podczas burzy. Wielokrotnie malował Tatry pokryte puchem śniegu, czasem z siecią wąskich ścieżek narciarskich oraz zjeżdżającymi po nich drobnymi jak przecinki sylwetkami narciarzy. Przedstawiał także jesienne krajobrazy z zażółconymi i zaczerwienionymi liśćmi drzew, gotowymi zaraz spaść. Zdaje się jednak, że ulubioną porą roku malarza była wiosna wraz z przedwiośniem, o której pisał: "Cały boży rok Tatry są piękne – nigdy jednak tak jak podczas przedwiośnia nie są niezastąpione. – W całej Polsce znika śnieg, tylko tam, w wyniosłej skalistej wyspie kryje się biały skarb. Niepowstrzymanie rośnie ilość narciarzy i skoro pojawi się wiosna, najśliczniejsza pora do odbywania dalekich wędrówek po górach, do zajeżdżania się aż na śmierć na wiernych deskach w słońcu i białym upale, w Tatrach pojawia się wszystko co umie stać na nartach i ma czas" (Rafał Malczewski, Tatry i Podhale, Poznań 1935, s. 159-160). Delikatna kolorystyka prezentowanego w katalogu obrazu sugeruje, że Rafał Malczewski ukazał tu właśnie pierwsze tygodnie wiosny, gdy zieleń nie jest jeszcze taka soczysta, a śnieg na halach już zdążył stopnieć. Gama barwna została utrzymana w odcieniach jasnych zieleni, róży, fioletów i błękitów na drugim i dalszym planie skontrastowanych z ciemniejszymi ugrami diagonalnie zakomponowanego niewielkiego pasma zaoranej ziemi na pierwszym planie. W dziele przykuwa uwagę niezwykłe wyczucie przestrzeni malarza, uzyskanej poprzez często stosowaną przez artystę perspektywę nieco z góry, jakby z lotu ptaka, kompilującej wyimaginowane i rzeczywiste plenery. Ten ostatni aspekt wiążę omawianą pracę z „pejzażami poza czasem” Malczewskiego. Konstrukcja kompozycji opiera się na diagonali wyznaczonej przez zaoraną pryzmę ziemi na pierwszym planie, która przechodzi łagodnie w dół doliny, gdzie zakomponowano kilka chat góralskich, by później wspiąć się halami aż po horyzont. W oddali zaś, nad szczytami gór unoszą się jasne obłoki. Przestrzenność i świetlistość jaką malarz uzyskał w tej pozornie prostej kompozycji sytuuje „Pejzaż podhalański” pośród najlepszych jego czystych krajobrazów. Warto podkreślić, że jest to bardzo wczesna praca, należąca do grupy obrazów, które wyznaczyły zwrot w twórczości Rafała Malczewskiego.