Matejko. Nie tylko akademickie fini Poznanie rysunków i olejnych dzieł szkicowych daje możliwość głębszego wniknięcia w istotę twórczości mistrza malarstwa historycznego – Jana Matejki. Za pośrednictwem rysunków i szkiców możliwe jest wyjaśnienie różnorodnych problemów formalnych i tematycznych olejnych obrazów mistrza. O rysunkowej pasji Jana Matejki najlepiej świadczy „Skarbczyk” bądź „Słownik”, czyli teka różnorodnych rysunków, które artysta pieczołowicie przechowywał i powiększał przez blisko pięćdziesiąt lat. Mistrz malarstwa historycznego czerpał z nich niejednokrotnie wzory do odtwarzania realiów historycznych w realizacjach olejnych. Niekiedy po wielu latach wysnuwał inspirację do nowego obrazu na podstawie rysunków ze „Skarbczyka”. To właśnie ołówkowe szkice tworzą znakomitą część oeuvre Jana Matejki. Szkicowe studia pozwalają na poznanie drogi wiodącej mistrza od koncepcji obrazu do jego realizacji i jednocześnie ukazują geniusz Matejki – rysownika. Warto zauważyć, że malarstwo olejne krakowskiego malarza jest pod względem technicznym bardzo wyważone i przemyślane. W pracach rysunkowych z kolei autor pozwolił sobie na większą swobodę, ekspresję kreski, będące znakiem malarskiego geniuszu artysty. Oprócz ruchu i zmysłowości zawartej w rysunkach Matejko równocześnie potrafił z niespotykaną precyzją oddać proporcje, światłocień czy wolumen malowanych przedmiotów i postaci. Tę właśnie swobodę i większą ekspresję widać dobrze w olejnym studium ukazującym Joannę d’Arc. Należy w tym miejscu przypomnieć monumentalną, niemal dziesięciometrową kompozycję mistrza (największą, jaką stworzył w swojej karierze), czyli „Dziewicę Orleańską” (1886, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Galeria Rogalińska). Ten „potężny” zarówno w rozmiarach, jak i silne wyrazu obraz stanowi w twórczości mistrza dzieło wyjątkowe. Ukazuje wjazd Joanny d’Arc do Reims w roku 1429, w czasie wojny stuletniej. Trudno określić tutaj rolę, którą mógł odegrać prezentowany w katalogu szkic olejny podczas kreowania monumentalnej kompozycji na płótnie. Pozy bojowniczki w tych dwóch pracach są bowiem zupełnie odmienne. „Historyczny wypadek nie spada z nieba gotowy od razu – uważa Matejko – on jest przygotowywany całym procesem dążeń i zabiegów różnych ludzi, którzy byli lub nie byli obecni w tej chwili, na tym miejscu, gdzie się ostatecznie dokonał. Do całości zaś faktu należą ci ludzie jako siły, które go poruszały i powodowały, choćby z odległości czasu lub odległości miejsca, obraz, który całość takiego faktu ma prawo, owszem, powinien te wszystkie siły w swych ramach skupić i pokazać. Wtedy dopiero obraz historyczny będzie prawdziwie samodzielnie stworzonym – nie niewolniczą ilustracją do kroniki, ale skupieniem i odtworzeniem tego, co w kronikach jest rozproszone, rozrzucone, a co do całości faktu należy. Wtedy i malarz będzie artystycznym dziejopisem, sędzią niejako i faktu samego i wszystkich działających w nim sił i pierwiastków”. Stanisław Tarnowski, Matejko, Kraków 1897, s. 472-473