ELLENAI W MALARSTWIE JACKA MALCZEWSKIEGO: SYMBOLIKA, INSPIRACJE LITERACKIE I SYBIRSKIE WĄTKI W SZTUCE POLSKIEGO SYMBOLIZMU Postać Ellenai, bohaterki poematu Juliusza Słowackiego „Anhelli” (1837), odgrywa znaczącą rolę w malarstwie Jacka Malczewskiego, stanowiąc jedną z kluczowych inspiracji jego twórczości symbolistycznej. Ellenai, przedstawiona przez Słowackiego jako towarzyszka Anhellego w jego wędrówce po syberyjskiej ziemi wygnania, symbolizuje miłość, poświęcenie i cierpienie związane z utratą ojczyzny. W malarstwie Malczewskiego postać Ellenai jest nośnikiem zarówno symboliki literackiej, jak i głębokiej refleksji na temat losów Polski pod zaborami. W literackim pierwowzorze Słowackiego Ellenai jest postacią tragiczną, zesłanką na Syberię, której cierpienie uszlachetnia i przeobraża. Jej historia, nacechowana duchową walką i ofiarnością, jest jednym z kluczowych elementów melancholijnej narracji „Anhellego”, poetyckiej przypowieści o losach narodu polskiego pod jarzmem niewoli. Słowacki nadał jej rolę duchowego przewodnika, który prowadzi Anhellego przez mroczne krainy Syberii, stanowiące alegorię narodowego cierpienia. Motywy te znalazły swoje odzwierciedlenie w sztuce Malczewskiego, który w swoich obrazach z serii „Śmierć Ellenai” odwołuje się zarówno do symboliki literackiej, jak i do własnych przemyśleń artystycznych. Pierwszym obrazem z cyklu był namalowany w 1883 roku dzieło „Śmierć Ellenai” (Muzeum Narodowe w Krakowie). Przedstawia ono Ellenai jako zmarłą młodą kobietę o spokojnej twarzy, pełnej godności, nawiązując do tradycyjnych przedstawień śmierci bohaterów narodowych. W obrazie tym Malczewski wprowadza klasyczne odniesienia ikonograficzne, łącząc realistyczne ujęcie ciała z symbolistycznym przesłaniem. To dzieło odniosło wielki sukces artystyczny, stając się jednym z najważniejszych wczesnych prac twórczości Malczewskiego. W kolejnych latach Malczewski powrócił do motywu Ellenai, malując nowe wersje obrazu, w tym „Śmierć Ellenai” z 1907 roku (Muzeum Narodowe w Poznaniu). Ta późniejsza interpretacja różni się od pierwowzoru bardziej ekspresyjnym, wręcz dramatycznym ujęciem tematu. Malczewski unikał idealizowania śmierci Ellenai, podkreślając jej tragizm za pomocą intensywnych środków artystycznych i emocjonalnego napięcia. Obydwa prezentowane obrazy powstają w okresie, w którym „w sposób nader typowy dla podobnych dążności Młodej Polski około 1910 roku, w tym ponownym nawrocie do Słowackiego dokonało się przemieszanie ekspresjonizmu z symbolizmem, zaś odsunięte zostały na bok nastrój i impresja. W ramach całego neoromantyzmu epoki także i teraz sztuka Malczewskiego zachowała swoją twardą samodzielność” (Agnieszka Ławniczakowa, Jacek Malczewski. Wystawa dzieł z lat 1890-1926, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1990, s. 97). Dzieła Słowackiego, w tym „Anhelli”, stanowiły jedno z najważniejszych źródeł inspiracji dla Jacka Malczewskiego. Poeta, poprzez alegoryczną narrację, oddawał głębokie poczucie straty i tęsknoty za utraconą ojczyzną – uczucia, które Malczewski przełożył na język obrazów. Połączenie literackiej melancholii z symbolistycznym językiem malarstwa pozwoliło mu stworzyć dzieła o uniwersalnym i ponadczasowym przekazie. Malczewski poszukiwał form wyrazu, które mogłyby oddać zarówno duchowy wymiar poezji Słowackiego, jak i złożoność polskiego losu w czasach zaborów. Uniwersalnym symbolem nawiązującym do niewoli Polski z XIX stuleciu był sybirski szynel. Szynel symbolizuje los polskich zesłańców i żołnierzy, odzwierciedlając ich cierpienie, wyobcowanie oraz walkę o wolność. Jako element ubioru związany z wygnaniem i zaborami, szynel stanowi metaforę ciężaru niewoli, jaki dźwigali Polacy pod zaborami, a także nostalgii za utraconą ojczyzną. Malczewski w swoich dziełach nadaje mu również uniwersalne znaczenie, czyniąc z szynelu znak poświęcenia i niezłomności ducha narodowego. Ellenai w prezentowanym obrazie z 1908 roku obrana jest właśnie w szynel jak też postaci mężczyzn na ostatnim, dalekim planie tej kompozycji. Jednym z charakterystycznych elementów symboliki sybirskiej w malarstwie Malczewskiego jest motyw czapki jakuckiej, która pojawia się w jego autoportretach, m.in. w Autoportrecie w jakuckiej czapce (1908). Malczewski, nosząc tę czapkę, nawiązuje do losów polskich zesłańców na Syberię, w tym także do postaci Ellenai. Czapka jakucka symbolizuje nie tylko wygnanie i cierpienie, ale także duchową siłę i przynależność do wspólnoty losu narodowego. W ten sposób artysta włączał do swojej twórczości elementy autobiograficzne, łącząc je z uniwersalnym przesłaniem o losach polskiego narodu. W prezentowanym obrazie z 1909 Maria Balowa, która Malczewski upozował na Ellenai nosi właśnie czapkę jakucką. Swoją bohaterkę przedstawił z kijem pasterskim i w bukolicznym pejzażu z pasącymi się na skraju łąki zwierzętami. Oprócz kija Balowa trzyma w rękach cembrzyk, przez co artysta odwołuje nas do swojego cyklu „Zatruta studnia”. Obraz z tej serii stanowią alegorie moralnego i duchowego kryzysu, związanego z utratą ideałów i zatruciem źródeł tradycji oraz tożsamości narodowej. Studnia, jako symbol życia i odnowy, zostaje w tych obrazach przemieniona w metaforę degradacji, zdrady oraz zatracenia czystości zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. Malczewski poprzez bogatą symbolikę wskazuje na konieczność odrodzenia moralnego i duchowego, by odnaleźć na nowo źródła prawdy i siły narodowej. W swoich obrazach Malczewski rozwijał symbolikę sybirską i motywy literackie, odwołując się do koncepcji sztuki jako nośnika wartości duchowych. Jego prace, w tym cykl Śmierć Ellenai, są przykładem syntezy literatury, historii i malarstwa, tworząc głęboko emocjonalne i wielowymiarowe dzieła. Malczewski, czerpiąc z poezji Słowackiego, wzbogacał swoje obrazy o dodatkowe warstwy znaczeniowe, co czyniło je wyjątkowymi na tle symbolizmu europejskiego. Postać Ellenai z poematu Słowackiego odegrała kluczową rolę w twórczości Jacka Malczewskiego, będąc źródłem inspiracji zarówno dla jego wczesnych, jak i późniejszych dzieł. Przeniesienie literackiego obrazu Ellenai na płótno stało się wyrazem głębokiego zainteresowania artysty problematyką narodową, symbolizmem oraz ludzkim cierpieniem. Dzięki temu Malczewski stworzył obrazy, które do dziś poruszają swoją emocjonalną siłą i artystyczną głębią, pozostając jednym z najważniejszych osiągnięć polskiego symbolizmu.