„Osobliwy wypadek, gdy przy przeradzaniu się obrazu w inny obraz przeskakuje iskra. (…) Jest to rytm ciągłego dialogowania, destrukcji i wznoszenia – i o tym chyba przede wszystkim chcą nam powiedzieć te obrazy, które nie mają ochoty poddawać się racjonalizacji, nie chcą się w zwykły sposób podobać, ale nie chcą też nikogo nawracać”. Jerzy Stajuda Twórczość Aleksandra Kobzdeja stanowi jedno z najbardziej wielowymiarowych zjawisk w historii polskiej sztuki powojennej. Artysta, którego droga artystyczna wiodła od postimpresjonizmu, przez socrealizm, aż po malarstwo materii i formy przestrzenne, pozostawił po sobie spuściznę, w której dokonywała się nieustanna transformacja zarówno formalna, jak i ideowa. Szczególne miejsce w tym procesie zajmuje dzieło „Chexbres IV” , 1968 - jedno z kulminacyjnych osiągnięć cyklu „Szczelin”, który nie tylko wyznacza szczytowy moment poszukiwań artystycznych Kobzdeja, lecz także stanowi istotny element na fali szerszego zainteresowania ówczesnych artystów malarstwem wchodzącym w intensywny dialog z materią, przestrzenią i fizyczną obecnością obrazu. Punktem wyjścia dla zrozumienia ewolucji artysty jest jego epizod socrealistyczny – okres, w którym Kobzdej brał udział w oficjalnym nurcie sztuki podporządkowanej ideologicznym wymogom władzy, stając się jednym z jego czołowych przedstawicieli. Obraz „Podaj cegłę” (1949), uznawany za ikonę realizmu socjalistycznego, zyskał status niemal paradygmatyczny, choć nie bez kontrowersji, wykazując zarazem rzemieślniczą precyzję i umiejętność wpisywania narracji wizualnej w ramy politycznego zamówienia. Mimo to już wówczas w twórczości Kobzdeja widoczne były zalążki potrzeby przekraczania ograniczeń mimetycznego przedstawienia. Kolejne lata przyniosły radykalną zmianę – rezygnację z ideologicznej ikonografii i zwrot ku subiektywnej ekspresji, za którą stały podróże, inspiracje kulturą Azji oraz rosnąca fascynacja formą jako nośnikiem znaczeń autonomicznych wobec przedstawienia. W tym kontekście prace z cyklu „Szczeliny” – a wśród nich „Chexbres IV” – są efektem głębokiej refleksji nad ontologią dzieła sztuki. Zrywając z iluzjonistyczną funkcją obrazu, Kobzdej koncentruje się na jego materialności: powierzchnia przestaje być neutralnym nośnikiem treści, stając się fizyczną przestrzenią i właściwym obszarem twórczym, w którym dochodzi do rozmaitych napięć, produkcji i erozji znaczeń. Artysta swoje kompozycje konstruuje za pomocą grubych warstw farby, uzupełnianych o elementy niemalarskie – fragmenty metalu, drewna, tworzyw sztucznych – które wchodzą w organiczny związek z całością, burząc przy tym jej wewnętrzną jednorodność. „Szczeliny” jako formy zarazem malarskie i reliefowe zdecydowanie przekraczają granice medium. Obraz zaczyna aspirować do roli obiektu przestrzennego, intensywnie oddziałującego na percepcję widza i wyzwalającego zmysłową łączność z materią. Formalna struktura dzieła została oparta na dramatycznym kontraście dwóch równoległych stref – dwóch płaskich powierzchni oddzielonych horyzontalnym rozdarciem, głęboką szczeliną, jakby pęknięciem tkanki obrazu. Ów rozdzierający gest, podobny do archetypicznego śladu czasu lub śladu przemocy, można interpretować jako metaforę egzystencjalną, ale także jako wyraz nieustającej dekonstrukcji formy i porządku wizualnego. Nie bez znaczenia pozostaje tu również symbolika pionu – kierunku zarówno duchowej aspiracji, jak i głębokiego zanurzenia, zejścia w głąb materii, a być może także siebie samego. To dzieło nie tylko nie poddaje się prostym odczytaniom, lecz także aktywnie im się wymyka, lokując się na pograniczu afirmacji formy i materii oraz głębokiej konceptualnej refleksji. Aleksander Kobzdej, konstruując swój artystyczny język na gruzach dawnych konwencji, przeszedł drogę od akademickiej narracji ku eksperymentowi formalnemu, od funkcji ilustracyjnej ku esencjalnej. Jego późna twórczość, której prezentowany obraz jest znakomitą egzemplifikacją, odsłania złożoną relację między formą, materią i znaczeniem. W tym sensie prace Kobzdeja są dziś nie tylko dokumentem swojej epoki, ale także wciąż aktualnym świadectwem artystycznego ryzyka i bezkompromisowego poszukiwania.